Để có kết luận này, khi sự cố xảy ra, các cơ quan quản lý và các nhà khoa học đã vào cuộc điều tra nguyên nhân. Các nhà khoa học đã tiến hành phân tích dữ liệu, có sự phản biện độc lập của các chuyên gia quốc tế, đã xác định có nguồn thải lớn xuất phát từ khu vực Vũng Áng, tỉnh Hà Tĩnh, chứa độc tố như Phenol, Xyanua… kết hợp với Hydroxit sắt, tạo thành một dạng phức hỗn hợp (Mixel), có tỷ trọng lớn hơn nước biển, theo dòng hải lưu di chuyển theo hướng bắc - nam từ Hà Tĩnh đến Thừa Thiên Huế là nguyên nhân làm hải sản và sinh vật biển chết hàng loạt, nhất là ở tầng đáy.

Kết luận là kết quả quá trình điều tra, khẳng định sai phạm và tìm ra thủ phạm. Quan trọng hơn, bài học nào cần rút ra nhằm ngăn chặn thảm họa môi trường tương tự không tiếp tục xảy ra? Đây là câu hỏi cần câu trả lời chính xác để có hành động ngăn chặn từ gốc, không để xảy ra mới chạy theo khắc phục hậu quả và “rút kinh nghiệm nghiêm khắc”. Mỗi cơ quan, cán bộ lãnh đạo liên quan đến sự cố sẽ có bài học cho tổ chức và cá nhân mình. Có nhiều bài học ở nhiều khía cạnh được rút ra ở mỗi cấp, mỗi ngành. Nhưng cũng có những bài học chung.

Chẳng hạn, bài học giữa phát triển và bảo vệ môi trường. Không thể phát triển bằng mọi giá, không thể đánh đổi bởi phát triển, tăng trưởng kinh tế có nhiều cách nhưng môi trường chỉ có một, là điều kiện sống không chỉ hôm nay mà muôn đời con cháu mai sau. Phát triển gắn với bảo vệ môi trường sống trong lành là mục đích phải đạt được trong mỗi dự án đầu tư. Lợi nhuận đem lại từ kết quả dự án liệu có bù lại được chi phí bỏ ra khắc phục ô nhiễm hủy hoại môi trường, hệ sinh thái, tổn hại sức khỏe con người nhiều thế hệ nếu không bảo vệ được môi sinh ngay từ đầu? 

Chẳng hạn, bài học về quản lý nhà nước từ cấp phép đầu tư đến cả quá trình vận hành sản xuất. Không chỉ có Formosa Hà Tĩnh, hiện đang và sẽ có nhiều dự án đầu tư được thực hiện trên khắp đất nước. Trong đó, một chuỗi nhà máy công nghiệp có xả thải độc hại đang hình thành dọc theo sông Hậu, trước hết là Nhà máy Giấy Lee & Man ở huyện Châu Thành, tỉnh Hậu Giang đang thu hút dư luận bởi khả năng có thể gây thảm họa môi trường. Phải chăng cần tiến hành rà soát những văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến môi trường, nhất là quy chuẩn về xả thải công nghiệp, về thẩm định và giám sát môi trường nhằm kiểm soát các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất có xả thải bảo đảm đúng pháp luật, có quy trình và công nghệ kiểm soát?

Chẳng hạn, bài học về trách nhiệm tập thể, cá nhân cán bộ các cấp liên quan. Liệu có thể xảy ra thảm họa môi trường không nếu ngay từ đầu cấp phép, thẩm định dự án và suốt quá trình thực hiện cán bộ và cơ quan chức năng đề cao trách nhiệm trong từng nhiệm vụ được giao với tâm huyết vì lợi ích của nhân dân, đất nước trên hết? Chẳng thế, tại cuộc họp Chính phủ thường kỳ tháng 6 chiều 1-7-2016, Phó Thủ tướng Trương Hòa Bình đề nghị cần thanh tra, kiểm tra quá trình cấp phép cho Formosa có tiêu cực không, nếu có phải xử lý. Vai trò, trách nhiệm lãnh đạo của các cấp ủy trong việc lãnh đạo, kiểm tra, giám sát thực hiện nhiệm vụ trong từng đơn vị, đảng viên đến đâu?

Là đảng cầm quyền, trong mỗi thành tích, hạn chế yếu kém đều có vai trò, trách nhiệm của tổ chức đảng, đảng viên, cán bộ của Đảng. Mỗi dự án đầu tư, từ chủ trương, quyết định cấp phép đến kiểm tra, giám sát quá trình thực hiện không thể thiếu vai trò lãnh đạo của cấp ủy các cấp được thể hiện trực tiếp qua đảng viên là cán bộ lãnh đạo, quản lý thực thi nhiệm vụ với quyền hạn, trách nhiệm được giao. Câu hỏi về bài học rút ra từ kết luận nguyên nhân thảm họa do vi phạm của Công ty Formosa Hà Tĩnh gây ra tuy không mới, nhưng chưa cũ, cần được xem xét nhằm ngăn chặn thảm họa môi trường, bảo vệ cuộc sống an lành của người dân và phát tiển bền vững của đất nước.